رشد انسان بعد از مرگ !!!

با توجه به نظریه روانشناسان كه رشد انسان را تا هنگام مرگ مى‌دانند، آیا انسان پس از مرگ در برزخ و بهشت‌، به كمال خواهد رسید؟ به چه صورت‌؟ با توجه به جسمانى بودن معاد، آیا رشد تنها شناختى است یا خیر؟ در صورت مثبت بودن جواب‌، رشد با توجه به ابعاد جسمى ، ذهنى و اجتماعى و اخلاقى آن چگونه خواهد بود؟ اصلاً چرا در آن دنیا نیاز به رشد است‌؟

پاسخ:

پیش از پاسخ ، ذكر این نكته شایسته است كه معاد از نظر بیشتر دانشمندان اسلامى و بر اساس آیات و روایات هم جسمانى و هم روحانى است‌.

در برزخ نیز روح انسان پس از جدا شدن از تن‌، در قالب مثالى خود قرار مى‌گیرد.

نكته دیگر اینكه "رشد" معانى متفاوتى دارد. در این نوشتار با توجه به سیر انسان به سوى خدا در دنیا و آخرت از واژه "تكامل‌" استفاده شده است‌.

آیات (ق‌، 15) و روایات گویاى این حقیقت است كه حركت و كمال در عوالم بالاتر از دنیا نیز وجود دارد. حتى خود انتقال از عالم دنیا به برزخ و از برزخ به عالم حشر، و اولین عالم از عوالم حشر به جاى خود یك تحول و سرفصلى از حركت كلى تكامل مى‌باشد؛ به عبارت دیگر: انسان از دو بعد بدن مادى و روح تشكیل شده است‌. این دو در هیچ نشئه‌اى از هم دیگر جدا نیستند ـ هر چند تفاوت‌هاى اندكى سه عالم دنیا، برزخ و آخرت با یك‌دیگر دارند ـ ماده براساس قواعد فلسفى ملازم با حركت و از قوه به فعلیت درآمدن است كه این خود نوعى رشد و تكامل براى او محسوب مى شود. بنابراین در هر سه عالم بدن مادى و در كنار آن روح انسان به حركت و تكامل خود ادامه مى دهند؛ منتها باید توجه داشت كه مسیر صعود به سوى خداوند، نسبت به نظام‌هاى عوالم گوناگون‌، مختلف خواهد بود.

مسیر در نظام دنیوى همین تكالیف شرعیه است كه انسان باید خود را با آن منطبق سازد؛ اما وقتى به برزخ و قیامت منتقل شدیم در آن جا نظام و احكام دیگرى است‌.

چرایى تكامل 

احكام و آثار برزخ و قیامت با دنیا بسیار متفاوت است‌. انسان اگر بخواهد در سیر خود به سوى خدا و لقاى حضرت حق به عوالم دیگر وارد شده و آن مراحل را طى كند باید هم روحش متحول گشته‌، یك سلسله رنگ‌ها و معیارها را از دست داده‌، تكامل یافته و متناسب با آن عوالم و موازین آن‌ها شود، و هم جسمش با حركت و تحول خود خصوصیات و آثار عالم مادى را رها ساخته و با كسب یك سلسله از احكام و قوانین عالم بالا متناسب با آن‌ها گردد.

اگر در اوصاف‌، احكام و آثار عوالم دیگر در روایات دقت و تأمل كنیم‌، برخى روایات مى گویند كه انسان در بهشت پیر نمى‌شود، مریض نمى گردد، غذایش غیر غذاى این‌جا است‌، خواستش غیر از خواست این دنیا است‌، یا آیاتى داریم كه به صراحت مى فرمایند: انسان در جهنم مى سوزد ولى خاكستر نمى شود، (نساء56 ) بدن باید چگونه باشد كه بسوزد ولى خاكستر نشود؟ این گونه آیات و روایات به روشنى حاكى از این سنت الهى است كه هم روح و هم جسم باید متحول و متكامل شده تا قابلیت احكام و آثار آن عوالم را بیابند.

چگونگى تكامل 

انسان با توجه به اینكه از دو بعد جسم و روح تشكیل شده و پس از مرگ در دو عالم برزخ و قیامت كه با هم متفاوتند وارد مى شود، در هر مرحله تكامل خاص خود دارد.

تحول بدن 

پس از جدا شدن روح از بدن‌، بدن در نظام مادى در شرایط جدیدى قرار گرفته و مبدل به خاك مى گردد، این بدن به صورت ذرات در آمده و در نظام مادى باقى مى ماند تا هنگامى كه نظام مادى در اوایل  قیامت و حشر شروع به تحول كلى كرده‌، حركت جدیدى را آغاز كند. بدن نیز مانند سایر ذرات روى زمین تغییر متناسب با آن جهان را مى یابد.ذرات بدن پس از این تحول اساسى و زوال و هلاك وجود قبلى و ظهور وجود حقیقى ، به صورت بدن در آمده‌، با روح متحد گشته و در پیشگاه حق در اول حشر قرار مى گیرد. بدیهى است كه جسم آن دنیا نواقص و عیوب این دنیا را ندارد و تحولى متناسب با آن دنیا دارد. برخى آیه 8 سوره "یس‌" را دلیلى بر این امر دانسته‌اند.(ر. ك‌: منشور جاوید، آیه الله جعفر سبحانى ، ج 9، ص 154، انتشارات سیدالشهدأ.)

تكامل روح 

روح از مجردات است و در تعلق به بدن از عالم بالا سیر نزولى داشته‌، مرحله به مرحله تا رسیدن به تن انسان تنزل‌هاى زیادى را پشت سر مى گذارد. روح با پشت سر گذاشتن این تنزلات چهره واقعى خود را از دست داده و بخشى از كمالات وجودى او زیر حجاب‌هاى متعددى قرار مى گیرد. آیه شریفه‌: "فَإِذَا سَوَّیتُه‌ُو وَ نَفَخْت‌ُ فِیه‌ِ مِن رُّوحِى " (ص‌، 72) بیانگر این سیر نزولى روح است‌.

روح در برگشت خود به سوى حق در هر عالمى از عوالم به مرتبه‌اى از مراتب وجودى و ذاتى خود و به صورتى از صورت‌هاى اصلى خود نایل مى گردد و این همان تكامل روح است كه براى ورود به عوالم بالاتر و آماده شدن براى پذیرش احكام‌، آثار، قوانین و سنن آن‌ها لازم و ضرورى مى باشد.

تكامل برزخی 

روح پس از جدا شدن از تن‌، به جهان برزخ وارد مى شود، و حركت آدمى در دنیا را تداوم میدهد. روح در جهان برزخ در جهت سیر به خداى متعال حركت مى كند و عیب‌ها و نقصها را از دست داده‌، با كسب كمالات و قابلیت‌ها و خصوصیات جدید لیاقت ورود به عالم حشر را پیدا مى كند.(عروج روح‌، محمد شجاعى ، ص 122، مۆسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر)

تكامل در قیامت 

با تحقق مرگ برزخى (نفخ صور اول‌) ارواح از نظام برزخ به بالاتر وارد مى گردند كه این انتقال خود، در حركت صعودى به سوى حضرت حق‌، یك تحول تكاملى بزرگ براى روح است‌. همچنین پس از ورود روح به عالم اول از عوالم قیامت و پیوند آن با بدن‌، منازل‌، مواقف و سر فصل هایى در پیش روى انسان قرار مى گیرد كه هر یك به جاى خود یك رویداد بزرگ تكاملى است‌؛ چرا كه با هر انتقالى ، انسان به صورت اصلى خود، نزدیك شده و به كمالات از دست رفته خود هنگام سیر نزولى ، نائل گشته و به تدریج سعه،وجودى خود را یافته و متناسب عالم قرب مى شود.

آیات و روایات نیز گویاى حركت و تكامل در حشر و عوالم پس از آن است‌:

"إِن‌َّ الَّذِین‌َ یشْتَرُون‌َ بِعَهْدِ اللَّه‌ِ وَأَیمَـَنِهِم‌ْ ثَمَنًا قَلِیلاً أُوْلَغ‌كَ لاَ  خَلَـَق‌َ لَهُم‌ْ فِى الاْ ?َخِرَه‌ِ وَلاَ  یكَلِّمُهُم‌ُ اللَّه‌ُ وَلاَ  ینظُرُ إِلَیهِم‌ْ یوْم‌َ الْقِیـَمَه‌ِ وَلاَ  یزَكِّیهِم‌ْ وَلَهُم‌ْ عَذَاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ ؛(آل عمران‌،77)

كسانى كه عهد و پیمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى ناچیز مى فروشند، آنان را در آخرت ]از سعادت‌هاى اخروى [ بهره‌اى نیست‌؛ و خداى ]متعال‌[ روز قیامت با آنان سخن نمى گوید و به ]نظر رحمت به‌[ ایشان نمى نگرد و ]آن‌هارا[ پاكشان نمى گرداند و عذابى دردناك حواهند داشت‌."

جمله " و پاكشان نمى گرداند" در این آیه مفهوم خاصى دارد. این جمله حكایت‌گر این حقیقت است كه انسان‌هایى كه در صراط مستقیم عبودیت بوده و مورد نظر حق مى باشد، در حشر و در مواقف و عوالم آن‌، مشمول تزكیه حضرت حق بوده‌، خداوند آنان را از ناپاكى ها پاك ساخته و آنان را از آن‌چه كه روى چهره اصلى انسان قرار گرفته و از بسیارى از حقایق محجوبشان كرده‌، تزكیه و تطهیر مى كند. پس این آیه به روشنى مى گوید كه تزكیه در عالم قیامت هست‌؛ و نیز رك‌: بقره‌، 174؛ نسá 175)(ر. ك‌: قیام قیامت‌، استاد محمد شجاعى ، مقدمه و تدوین‌: محمدرضا كاشفى ، ص 101،119،مۆسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر.)

تزكیه و تكاملى كه در آیات از آن نام برده شده‌، عام است و همه جنبه‌هاى عاطفى ، اخلاقى و شناختى را شامل مى شود.

بخش اعتقادات شیعه تبیان